Το Αρχαιολογικό Πρόγραμμα Σισίου στον λόφο Κεφάλι στην Κρήτη, αποτελεί μια από τις σημαντικότερες ανασκαφές της Εποχής Χαλκού στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, λόγω της έκτασής του, του χρονολογικού εύρους των ευρημάτων και του είδους των κτηρίων που έχουν αποκαλυφθεί.

Λιγότερο από τέσσερα χιλιόμετρα ανατολικά του μεγάλου ανακτορικού κέντρου στα Μάλια βρίσκεται ο παράκτιος λόφος Κεφάλι του Αγίου Αντωνίου, ο οποίος είναι γνωστός στην περιοχή με το όνομα Μπούφος. Περιβαλλόμενος από μια παραλία στις δύο του πλευρές, ο λόφος βρίσκεται στις εκβολές του ποταμού που εκρέει από το φαράγγι του Σεληναρίου, το οποίο βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τον λόφο Κεφάλι.

Αεροφωτογραφία (2016) του λόφου Κεφάλι στο Σίσι (©Sissi Project)

Τόσο κατά το παρελθόν όσο και σήμερα, το φαράγγι αυτό αποτελούσε το μοναδικό σημείο πρόσβασης δια ξηράς από την κεντρική προς την ανατολική Κρήτη και πράγματι η στρατηγική αυτή θέση αποτελούσε αναμφίβολα τον λόγο για τον οποίο ο λόφος Κεφάλι έλκυε την προσοχή των πρώτων κατοίκων. Από τη στιγμή της πρώτης εγκατάστασης που έγινε περίπου το 2600 π.Χ., παρέμεινε κατειλημμένος μέχρι το τέλος της Εποχής του Χαλκού γύρω στο 1200 π.Χ. Κατά τη διάρκεια της πρώιμης ιστορίας του, ο λόφος Κεφάλι αποτελούσε αναμφίβολα μια από τις πολλές αγροικίες, οι οποίες βρίσκονταν κατά μήκος της ακτής του ευρύτερου κόλπου των Μαλίων, ωστόσο σύντομα θα ξεπερνούσε σε μέγεθος τους γείτονές του και θα γινόταν ο δεύτερος σε μέγεθος οικισμός μετά από τα Μάλια στην περιοχή.

Εκτός από τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της Πρώιμης και της Μέσης Εποχής του Χαλκού (περ. 2600-1750 π.Χ.) στην κορυφή του λόφου, είχε δημιουργηθεί ένα παρακείμενο νεκροταφείο από τάφους σε μορφή οικίας στους βόρειους πρόποδες του λόφους, κοντά στη θάλασσα. Αυτό επέτρεψε την εξέλιξη των ταφικών εθίμων μέχρι την ξαφνική εγκατάλειψη του νεκροταφείου τον 18ο αιώνα π.Χ. Η εγκατάλειψη συνέπεσε με την καταστροφή των Πρώτων Ανακτόρων στο νησί, συμπεριλαμβανομένης της βίαιης καταστροφής του γειτονικού ανακτόρων των Μαλίων. Το Σίσι φαίνεται ότι επλήγη και αυτό.

Κατά τη διάρκεια της περιόδου που ακολούθησε, η εικόνα είναι ακόμα κάπως ασαφής ωστόσο υπάρχει η πιθανότητα ότι ο λόφος Κεφάλι στο Σίσι ακολούθησε από αυτή την περίοδο και έκτοτε μια πιο ανεξάρτητη πορεία. Οι πιο σαφείς ενδείξεις για το γεγονός αυτό αποτελούν η κατασκευή ενός οχυρωματικού τοίχου στους πρόποδες του λόφου και ιδιαίτερα η δημιουργία ενός συγκροτήματος που αναπτύσσεται γύρω από μια κεντρική αυλή σε ένα χαμηλότερο άνδηρο της κορυφής, το οποίο ενσωματώνει σκόπιμα αρχαιότερα κατάλοιπα κατά την κατασκευή του. Η ανασκαφή αυτού του κέντρου με κεντρική αυλή δεν έχει ολοκληρωθεί ωστόσο η κεντρική του αυλή, η οποία είναι επιχρισμένη με κονίαμα και έχει μέγεθος τουλάχιστον 450 τ.μ. θα μπορούσε να φιλοξενεί μεγαλύτερα πλήθη κόσμου για εορταστικές και λατρευτικές συναντήσεις, όπως υποδεικνύεται από μερικές εγκαταστάσεις τελετουργικού χαρακτήρα που βρέθηκαν. Ωστόσο, τη στιγμή της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης ή κοντά στη χρονική στιγμή της έκρηξης, το τελετουργικό αυτό συγκρότημα εγκαταλείφθηκε παρόλο που ο υπόλοιπος οικισμός εξακολούθησε να υπάρχει.

Όχι πολύ αργότερα ωστόσο και το Σίσι, όπως πολλές άλλες μινωικές εγκαταστάσεις και ανακτορικά κέντρα, καταστράφηκε από φωτιά και ο χαρακτήρας της εγκατάστασης άλλαξε δραστικά. Στην κορυφή του λόφου, τα ερείπια ενός ή περισσοτέρων νεοανακτορικών οικιών ενσωματώθηκαν εν μέρει και αποτέλεσαν τα θεμέλια για μια νέου τύπου κατασκευή, η οποία φανερώνει επιρροές από τη μυκηναϊκή ηπειρωτική Ελλάδα: Ένα μεγάλο συγκρότημα, το οποίο οργανώνεται γύρω από δυο υπόστυλες αίθουσες με κεντρικές εστίες, μεταξύ των οποίων βρίσκεται ένα μικρό ιερό με σωληνοειδή σκεύη. Κατά τη διάρκεια της κατοίκησής τους, επλήγη από μια σεισμική καταστροφή, η οποία συνοδεύτηκε από φωτιά, έπειτα από την οποία ήταν αναγκαία μια ανοικοδόμηση. Παραδόξως, στο τέλος του 13ου αιώνα π.Χ., το συγκρότημα και ο υπόλοιπος οικισμός εγκαταλείφθηκαν απότομα. Ευτυχώς, εκτός από τα μεταλλικά αντικείμενα, όλα τα υπόλοιπα αντικείμενα αφέθηκαν στη θέση τους, κάνοντας δυνατή την ακριβή αποκατάσταση της εσωτερικής του λειτουργίας.

Ο λόφος Κεφάλι θα γινόταν, τους αιώνες που ακολούθησαν, ένας τόπος μνήμης και σταδιακά θα εξαφανιζόταν από την ιστορία μέχρι τη στιγμή της ανασκαφής του το 2007 από την ομάδα του Πανεπιστημίου της Λουβαίν υπό την αιγίδα της Βελγικής Σχολής Αθηνών.

Jan Driessen